Statiegeldblikjes inleveren: routinegedrag in de dop?

Onderaan deze pagina kunt u het hele rapport downloaden.

Statiegeld op blikjes

In 2023 is in Nederland de statiegeldregeling voor het inleveren van blikjes ingevoerd. Voor plastic flesjes is dat twee jaar eerder gebeurd. En grotere plastic PET-flessen zijn al langer voorzien van statiegeld. Het terugdringen van het zwerfafval van blikjes was voor de overheid een belangrijke aanleiding voor statiegeld (15 cent) op blikjes. Volgens toenmalig staatssecretaris Heijnen wordt er een gedragsverandering van de consument gevraagd, maar moet het inleveren de mensen daarbij ook zo makkelijk mogelijk gemaakt worden. 

Gedragsinzichten voor scherper beleid

Om bij te dragen aan deze actuele maatschappelijke kwestie, voerde Ipsos I&O op eigen initiatief in het voorjaar van 2024 een onderzoek uit onder ruim 1.000 kopers van statiegeldblikjes. Met behulp van de CASI-methodiek* voor gedragsonderzoek zijn de gedragsaspecten in kaart gebracht die van invloed zijn op het wel of niet inleveren van statiegeldblikjes. Naast het bieden van inzicht in de attitudes, motivaties en ervaringen van consumenten had het onderzoek als doel om te komen tot handvatten voor het verbeteren van beleid en uitvoering.

* Communicatie Activatie Strategie Instrument (CASI) – een door de Rijksoverheid ontwikkeld instrument voor het analyseren van gedrag om tot concrete gedragsinterventies te komen die je bijvoorbeeld kunt inzetten voor publieksvoorlichting.

Nut en noodzaak evident

Ten aanzien van het nut en de noodzaak om blikjes in te leveren lijkt onder consumenten weinig twijfel te bestaan. Negen op de tien ondervraagden vinden zwerfafval op straat (heel) erg. En acht op de tien vinden het belangrijk om ‘zijn of haar steentje bij te dragen’. Maar of men daar ook naar handelt, blijkt er enigszins los van te staan: terwijl driekwart (77%) aangeeft lege blikjes vaak of altijd in te leveren, zegt het resterende kwart (23%) dat soms of bijna nooit te doen. Waar wringt dan de schoen? Een regressieanalyse** laat zien dat gewoonte en het ervaren gemak de twee meest invloedrijke gedragsbepalers voor het inleveren van statiegeldblikjes zijn.   

** Een statistische methode om de relatie tussen variabelen te bepalen; in dit onderzoek de relatie tussen de verschillende gedragsbepalers en het inlevergedrag.

Nieuw fenomeen dat tijd nodig heeft?

Zo’n zes op de tien consumenten geven aan dat het inleveren voor hen inmiddels een gewoonte is geworden en dat zij dit op de automatische piloot doen (respectievelijk 57% en 60%). Als we aannemen dat dit zich doorontwikkelt en het inleveren voor de overgrote meerderheid een gewoonte zal worden, is het voorstelbaar dat het inleveren sterk op routinegedrag leunt en het probleem zich over de tijd grotendeels zelf oplost. Dit vanuit het idee dat het nu eenmaal een nieuw fenomeen is waar mensen aan moeten wennen en waar ze hun eigen routines in moeten ontwikkelen. Denk bijvoorbeeld aan blikjes thuis op een vaste, handige plek bewaren en eraan denken ze in de boodschappentas mee te nemen naar een inleverpunt.

Zo goed mogelijk faciliteren

Dat het inleveren van blikjes voor statiegeld routinegedrag in de dop zou zijn, hoeft niet te betekenen dat beleidsmakers en uitvoeringsorganisaties rustig achterover kunnen leunen. Een andere conclusie die uit de resultaten valt te trekken, blijkt namelijk in lijn te zijn met het eerder genoemde standpunt van de vorige staatssecretaris: dat het zaak is om consumenten binnen hun dagelijkse routines zo goed mogelijk te faciliteren bij het inleveren van blikjes. Oplossingen volgens consumenten zijn onder meer: minder lange rijen bij inleverpunten, minder defecte inleverpunten en voorzieningen om blikjes thuis en onderweg beter te bewaren. Dat wil zeggen ongedeukt, reukloos en niet plakkerig.

Behoefte aan positieve (jongeren)communicatie

Tot slot, laten de resultaten zien dat het bieden van meer en betere faciliteiten niet de enige knop is waar aan gedraaid kan worden. Want ook de sociale normering blijkt een impactvolle gedragsbepaler. Met andere woorden: weten dat anderen in je omgeving het doelgedrag belangrijk vinden, helpt om er een gewoonte van te maken. Dit is een typische gedragsbepaler die met communicatie beïnvloed kan worden. Daarbij blijkt uit een analyse van de respondentenprofielen dat jongeren minder vaak blikjes inleveren voor statiegeld dan ouderen. En laat jongeren nu net een doelgroep zijn voor wie sociale normering doorgaans een zwaarwegende driver is. Wat dat betreft is Statiegeld Nederland (onderdeel van Verpact) mogelijk al op de goede weg met de inzet van rapper Donnie in de recente Statiemonnie-campagne.

Onderzoeksverantwoording

Tussen 27 februari en 11 maart 2024 hebben 1.094 kopers van statiegeldblikjes van 18 jaar en ouder een vragenlijst ingevuld over hun ervaringen met het inleveren van statiegeldblikjes. Ze zijn benaderd via het I&O Research Panel. Om de vragenlijst aan te scherpen, zijn er voorafgaand aan het veldwerk binnen de doelgroep enkele individuele kwalitatieve diepte-interviews afgenomen. De kwantitatieve resultaten zijn gewogen naar leeftijd, geslacht, regio en opleidingsniveau. Daarmee zijn de resultaten representatief voor Nederland op deze kenmerken.