Deelnemers tevreden over proces eerste burgerberaad Haarlem

Burgers voelen zich ver verwijderd van overheidsinstanties en het beleid van deze instanties (zie ons dashboard ‘vertrouwen in de overheid’ en Geurkink et al. (2023).¹ Eén van de manieren om de afstand tussen burger en overheid te overbruggen is het actief betrekken van burgers bij de ontwikkeling van beleid. Burgerparticipatie kan bijdragen aan beleid dat aansluit op de leefwereld van burgers. Er bestaan tal van participatievormen, waarvan het burgerberaad er één is.

Burgerberaad en representatieve selectie van deelnemers

Een burgerberaad is een relatief nieuw participatie-instrument om burgers te betrekken bij beleidsvorming. Bij een burgerberaad adviseert een representatieve groep ingelote burgers de (lokale) politiek over maatschappelijke vraagstukken.

Om tot een representatieve selectie te komen, maakten we gebruik van een stapsgewijze en gewogen loting. Daarnaast maakten we gebruik van ‘oversampling’, waarbij we ondervertegenwoordigde groepen (zoals jongeren) vaker uitnodigden, zodat ook zij hun stem voldoende konden laten horen tijdens het burgerberaad. Eerst werd een willekeurige steekproef van 16.0000 Haarlemmers getrokken uit de gemeentelijke Basisadministratie Personen (BRP). Deze steekproef was representatief voor alle inwoners van de gemeente voor leeftijd, geslacht, woonlocatie, opleiding en houding ten opzichte van CO₂-reductie. Een tweede loting werd gedaan op basis van aanmeldingen en vragen die we inwoners voorlegden. Bijvoorbeeld over hun houding ten opzichte van duurzaamheid. Deze aanpak leidde tot een representatieve groep van 109 Haarlemmers. Groepen die normaal gesproken minder participeren – zoals jongeren en lager opgeleiden – waren hiermee ook goed vertegenwoordigd in het burgerberaad. Daarmee is de gemeente erin geslaagd om een andere groep inwoners te betrekken. Door het burgerberaad is dus mogelijk een nieuw geluid gehoord.

Tijdens een aantal bijeenkomsten gaan de deelnemers vervolgens het gesprek met elkaar aan. Dit met het doel om op basis van gelijkwaardige dialoog tot adviezen voor – in dit geval – gemeente Haarlem te komen.

Deelnemers ervoeren de onderlinge samenwerking als positief en zien het als kans om in contact te komen met andere inwoners van Haarlem:

“Een echte opsteker vind ik het contact met Haarlemmers uit alle wijken en sociale lagen, echt een pré!”

Haarlemmers adviseren gemeente over CO₂-reductie

Gemeente Haarlem wil haar burgers meer betrekken bij beleidsvorming. Naar aanleiding van deze behoefte, organiseerde de gemeente tussen 11 november 2023 en 27 januari 2024 haar eerste burgerberaad. Het thema dat centraal stond: CO₂-reductie. Een groep Haarlemmers sloeg de handen ineen om de volgende vraag te beantwoorden: ‘Hoe kan de gemeente inwoners helpen om de CO₂-uitstoot te verlagen?’² Samen kwamen de Haarlemmers tot 25 adviezen voor de gemeente, zoals ‘Maak van OV een aantrekkelijker alternatief voor de auto’. Tijdens de laatste bijeenkomst droegen deelnemers deze adviezen over aan de betrokken wethouders en raadsleden.

Gemeente Haarlem heeft Ipsos I&O gevraagd om dit burgerberaad zowel kwantitatief als kwalitatief te evalueren. De gemeente vroeg zich hierbij af: ‘Wanneer is het burgerberaad geslaagd?’. Hieronder brengen we de succesfactoren van het burgerberaad in kaart.

Evaluatie van succesfactoren

Het burgerberaad in Haarlem vormt een goed voorbeeld van een geslaagd participatie-instrument. Drie elementen stonden centraal in het proces van het burgerberaad in Haarlem: uitleg, respect en inbreng. Aldus Christine Bleijenberg (PhD), associate lector aan de Haagse Hogeschool, zijn dit de drie kernelementen die bijdragen aan procedurele rechtvaardigheid.³ Dit houdt in dat wanneer deelnemers de gang van zaken tijdens een burgerberaad als rechtvaardig ervaren, dit bijdraagt aan tevredenheid met – en acceptatie van – de uitkomsten van het burgerberaad. Zelfs als er sprake is van een voor de deelnemer ongewenste uitkomst. Bleijenberg noemt dit het ‘fair-process-effect’.

• Uitleg – Hierbij gaat het om de ervaring van deelnemers met betrekking tot de verantwoording over het participatieproces en hetgeen met de uitkomsten gebeurt. Begrijpelijke informatie over de aanpak van het participatieproces staat centraal. Bijvoorbeeld over hoe inhoudelijke keuzes tot stand komen. Maar ook transparante informatie over het politieke besluitvormingsproces na afronding van het beraad.
  
  Voldoende uitleg schept heldere verwachtingen – Het overgrote deel van de deelnemers geeft aan voldoende informatie te hebben gehad over de opzet en het programma en wat er uiteindelijk gebeurt met de adviezen van het burgerberaad. Een grote meerderheid van de deelnemers geeft aan dat het duidelijk was wat er van hen werd verwacht tijdens het burgerberaad (83%). Ook vond 87 procent de informatie die zij kregen voor het bedenken van adviezen bruikbaar (Figuur 1).

Figuur 1 – In hoeverre ben je het eens met de volgende stellingen? (n=54)

• Respect – Hierbij gaat het om de ervaring van deelnemers dat er beleefd en respectvol met hen wordt omgegaan. Naast omgangsvormen spelen het tijdstip en de locatie van de bijeenkomst een rol in de beleving van respect.
  
  Respectvolle omgang leidt tot waardering – Deelnemers geven aan zich zeer welkom en gehoord te voelen. Ook spreken ze expliciet hun waardering uit over omgangsvormen van de organisatie; beleefd en prettig. Het contact met andere deelnemers verliep volgens velen ook prettig. Zo vertelt een deelnemer: “Een grote groep mensen die elkaar niet kenden is op een positieve en constructieve manier met elkaar in gesprek gegaan. Samen zochten we naar oplossingen van een prangend probleem. Opvallend was de eensgezindheid van de groep.”

• Inbreng – Hierbij gaat het om de ervaring van deelnemers dat er voldoende ruimte is voor hun inbreng en dat deze serieus wordt genomen. Dit gaat om ruimte voor meningen en vragen en om invloed op het verloop van het proces, bijvoorbeeld op het programma.
  
  De stem van Haarlemmers telt – Vrijwel alle deelnemers zijn positief over de ruimte die de gemeente hen bood om hun mening te geven. Deelnemers spreken waardering uit over de aandacht waarmee er naar hen werd geluisterd. De dagvoorzitter liet volgens velen (92%) zijn mening niet merken. De gesprekleiders luisterden met aandacht naar iedereen in het groepje (96%) en de feedback op het dagprogramma werd serieus genomen (92%). Het overgrote deel Haarlemmers geeft aan te verwachten dat hun bijdrage aan het burgerberaad ertoe heeft gedaan (88%). Tevens vinden de meeste Haarlemmers dat zij voldoende invloed hebben gehad op de uitkomsten van het burgerberaad (86%). Al met al zijn de Haarlemmers zeer positief (Figuur 2).

Figuur 2 – In hoeverre ben je het eens met de volgende stellingen? (n=54)

Fair-process-effect in de praktijk

Zoals Bleijenberg stelt, is rechtvaardigheid een voorwaarde voor een geslaagd burgerberaad. Wanneer burgers het gevoel hebben dat de overheid naar hen luistert en hen eerlijk en met respect behandelt, heeft dit een positief effect op hun tevredenheid met de interactie. Het burgerberaad in Haarlem vormt een voorbeeld waarin we dit duidelijk terugzagen. Tijdens de bijeenkomsten waren de sfeer en het onderlinge vertrouwen tussen deelnemers zeer goed. Dit was te merken door de jovialiteit onder deelnemers en de respectvolle bejegening richting elkaar. Verschillende programmaonderdelen hebben bijgedragen aan deze goede sfeer en dit onderling vertrouwen: kennismakingsrondes, de mogelijkheid voor extra uitleg en ruimte voor inbreng van deelnemers zelf.

Tijdens het beraad werden keuzes gemaakt aan de hand van stemrondes. Pas nadat deelnemers unaniem instemden met gedragsregels, werden deze ingevoerd. Dit gold voor de afspraken die aan het begin met elkaar werden gemaakt, bijvoorbeeld over het niet delen van informatie op sociale media en over een twee derde meerderheid voor het instemmen van adviezen. Ook als deelnemers zelf ideeën hadden om het programma anders vorm te geven, werd hier eerst over gestemd. Doordat de deelnemers vanaf het begin inspraak hadden, verliep het proces soepel en zonder strubbelingen.

Haarlemmers geven het burgerberaad een 8,1

We vroegen deelnemers achteraf om het burgerberaad als geheel een cijfer te geven. Het eindresultaat is een mooi gemiddelde van een 8,1. Bijna iedereen wil een volgende keer weer deelnemen aan een burgerberaad. Terugkijkend voelden deelnemers zich welkom en gehoord. Er werd voldoende ruimte geboden om de mening van inwoners te laten weerklinken en tevens aandachtig geluisterd.

Ook vanuit gemeente Haarlem werd het burgerberaad als positief ervaren. Zo vertelt Bas van Leeuwen, wethouder Versterken lokale democratie en participatie:

“Het burgerberaad is een goed middel om Haarlemmers een stem te geven in belangrijke onderwerpen waar we als gemeente oplossingen voor zoeken. Vanuit de portefeuille Versterken lokale democratie en participatie vinden we het belangrijk dat inwoners zich gehoord voelen en actief kunnen bijdragen aan beslissingen die hun leven direct beïnvloeden. Het burgerberaad CO₂-reductie laat zien hoe we samen, met respect voor verschillende meningen en achtergronden, tot waardevolle inzichten en praktische adviezen kunnen komen.”

Burgerberaad leidt tot meer vertrouwen klimaatbeleid Haarlem

Daarnaast zijn er drie mogelijke secundaire effecten. Allereerst leidde deelname aan het burgerberaad er toe dat deelnemers meer duidelijkheid hebben over het beleid van de gemeente (Figuur 4). Daarnaast geven deelnemers achteraf ook aan meer vertrouwen te hebben in het klimaatbeleid van de gemeente (Figuur 3).

Figuur 3 – Hoeveel vertrouwen heb je in de manier waarop gemeente Haarlem het klimaatvraagstuk aanpakt? meting 1 (n=84, 17 = n.v.t.) vs. meting 2 (n= 53, 1 = n.v.t.)

Een ander mogelijk secundair effect van het burgerberaad is dat mensen meer kennis hebben over het onderwerp CO₂-reductie. Dit kwam niet alleen door de informatie die gedurende het programma werd gegeven. Zo werd er tijdens de lunch regelmatig gepraat over duurzaamheid, bijvoorbeeld over de vraag wat duurzamer is een kunstkerstboom of een echte kerstboom, of het isoleren van je woning (Figuur 4).

Figuur 4 – In hoeverre zijn de volgende aspecten toegenomen, gelijk gebleven of afgenomen door het burgerberaad? (n=54)

Aan de slag met de adviezen

Gemeente Haarlem wilde ervaring opdoen met een burgerberaad. Op basis van de ervaringen – met dit eerste burgerberaad – heeft gemeente Haarlem een verordening opgesteld die het mogelijk maakt om in de toekomst vaker burgerberaden te formeren.

De 25 door Haarlemmers geformuleerde adviezen liggen inmiddels bij de gemeenteraad. De raad zal deze adviezen zwaarwegend mee laten wegen in haar besluitvorming. Op het eigen initiatief van deelnemers is de ‘Taskforce vinger aan de pols’ opgericht. Deze groep gaat het komende jaar monitoren wat gemeente Haarlem gaat doen met de adviezen van deelnemers aan het beraad.

Onderzoeksverantwoording

Ipsos I&O voerde deze evaluatie uit in opdracht van gemeente Haarlem. Het onderzoek vond plaats tussen november 2023 en april 2024. Door middel van (1) een documentanalyse, (2) enquêtes onder deelnemers voorafgaand (n = 109) en na afloop van het burgerberaad (n = 54) en (3) observaties, is geëvalueerd hoe het burgerberaad is georganiseerd, hoe de deelnemers het proces hebben beleefd en wat er geleerd kan worden voor toekomstige burgerberaden. De evaluatie is uitgevoerd op basis van de principes van procedurele rechtvaardigheid, waarbij gekeken is naar aspecten als respect, voice en explanation. De resultaten van dit onderzoek bieden waardevolle inzichten voor gemeente Haarlem om burgerberaden te optimaliseren en effectief in te zetten als instrument voor burgerparticipatie.

Zie hier het rapport

Zie hier de informatie op de website van Haarlem: Burgerberaad vermindering CO2-uitstoot | Gemeente Haarlem

1. Geurkink, B.E. Miltenburg en J. den Ridder (2023). Burgerperspectieven 2023 – Extra verkiezingsbericht. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. ↩︎
2. Op de eerste dag van het burgerberaad waren daar 94 deelnemers van aanwezig. Op de vijfde en laatste dag van het burgerberaad waren 78 deelnemers aanwezig. ↩︎
3. Bleijenberg, C.E. (2021). In gesprek of uitgepraat. Over de betekenis van gesprekken voor het verloop van lokale participatieprocessen. ↩︎