Blog. Van corona tot Oekraïne: hoe de PVV positie kiest tijdens crises

Realpoliticus Wilders?

Na de publieke aanvaring tussen Trump en Zelenski en het bevriezen van de militaire steun aan Oekraïne kijkt politiek Den Haag naar Wilders: stemt de PVV in met méér steun voor Oekraïne? NRC schreef op 4 maart dat dat zomaar eens zou kunnen. “Wilders’ toenadering tot Kyiv mag dan een kwestie zijn van Realpolitik, ook zijn jarenlange flirt met het Kremlin werd ingegeven door gecalculeerd eigenbelang.” [1]

Coronacrisis: PVV als redelijk alternatief van Forum voor Democratie

Wilders heeft doorgaans een feilloze antenne voor wat z’n achterban wil. Of: hoever zijn achterban wil gaan. Dit zagen we vijf jaar geleden in de Coronacrisis.  Toen was Wilders – net als Thierry Baudet – kritisch op het kabinet Rutte en zijn coronamaatregelen. Hij diende een motie in tegen de avondklok en – samen met Gert Jan Segers van de ChristenUnie – een motie waarin hij het kabinet opriep het vaccinatiebewijs geen exclusief toegangsbewijs voor voorzieningen of locaties te laten worden. Maar, anders dan Baudet, ontkende hij de aanwezigheid en ernst van het coronavirus niet.

Nu lijkt dat weinig relevant, toen was het dat wel degelijk. Forum was een jaar eerder – maart 2019 – de grootste partij van Nederland bij de PS-verkiezingen geworden. De PVV was als gevolg daarvan weggezakt. In maart 2020 – bij het begin van de coronacrisis – hielden Forum en de PVV elkaar electoraal redelijk in evenwicht: respectievelijk 17 en 19 zetels in de I&O-peiling.

Waar Baudet – samen met Wybren van Haga – al snel radicaliseerde en koos voor een frontale aanval op al het coronabeleid, met uitspraken als ‘het virus is aantoonbaar niet erger dan een stevige griep’ en complotachtige uitspraken, koos Wilders voor een gematigder koers.

Een waterscheiding tussen de twee partijen. De PVV werd “het redelijke alternatief voor Forum voor Democratie”.

Aan complottheorieën en corona-bagatelliserende uitspraken waagde Wilders zich niet. Hij begreep heel goed dat zich onder zijn achterban veel ouderen, veertigers en vijftigers met oudere ouders bevonden. Mensen die bescherming zochten tegen het virus. “Over Baudet denken deze mensen: deze man beschermt ons niet. Hij neemt een gok met ons als proefkonijnen.” [2]

Het bleek een tamelijk goede inschatting van Wilders. In augustus 2020 stond 75 procent van alle Nederlanders achter de coronamaatregelen van het kabinet Rutte, onder zowel PVV- als FvD-kiezers was dat echter slechts 39 en 40 procent. In de maanden daarna, waarin duidelijk werd dat Baudet en Wilders andere afslagen namen, zagen we de steun voor de coronamaatregelen onder de PVV-achterban toenemen (van 39% naar 47% in november 2020), maar onder de FvD-achterban flink afnemen (van 40% naar 17% in november 2020).

PVV-kiezers lieten zich uiteindelijk ook niet minder vaccineren dan gemiddeld. De vaccinatie-weigeraars zaten vooral bij FvD (en bij DENK, SGP en niet-stemmers).

Wilders bleek het goed te hebben aangevoeld, Baudet veel minder. Bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 haalde de PVV 17 zetels en werd daarmee de derde partij. FvD haalde 8 zetels.

Welke koers kiest Wilders ten aanzien van Oekraïne?

Zien we nu iets vergelijkbaars in de Oekraïne-crisis?

Enkele weken geleden verzette Geert Wilders zich nog nadrukkelijk tegen militaire deelname van Nederland aan een Europese troepenmacht, maar dinsdag 4 maart zei hij dat hij ‘niet wil oordelen over iets wat ik niet ken’. Hij wilde ‘eerst maar eens zien als er iets zou komen’. Toch blijkt de PVV onder voorwaarden bereid te praten over meer geld voor Defensie. Nederland gaat Oekraïne komend jaar financieel en militair steunen met een pakket van 3,5 miljard euro, zo bleek woensdag 5 maart, Wilders zei alleen akkoord te willen gaan als er ook geld komt voor de problemen waar mensen in Nederland mee zitten: goedkopere boodschappen, lagere huren en een lagere energierekening. Het lijkt erop dat hij een route zoekt om geloofwaardig aan te sluiten bij de meest opportune stellingname.

Opnieuw lijkt Wilders de gedachten van zijn kiezers (of onze onderzoeken) goed te lezen. Uit het Ipsos I&O onderzoek voor de NOS over de oorlog in Oekraïne bleek vorige week dat ook PVV-kiezers zich zorgen maken over de oorlog in Oekraïne. Weliswaar minder dan gemiddeld (76%) maar nog steeds in ruime meerderheid: 66 procent.

Figuur 1: In hoeverre maakt u zich wel of geen zorgen over de oorlog in Oekraïne?

Ook op de vraag of Nederland meer, minder of ongeveer evenveel moet doen om de Europese defensie te versterken antwoordt nu een meerderheid van de PVV-kiezers ‘ja’: 55 procent. In december was dat nog 42 procent.

Figuur 2: Vindt u dat Nederland meer, minder of ongeveer evenveel moet doen om de Europese defensie te versterken?
* Uitkomsten BBB en PvdD december 2024 indicatief vanwege lage n (<40). Basis: gehele steekproef (n=1.944)

Tenslotte vroegen we: “vindt u dat Nederland deel moet nemen en er dus ook Nederlandse militairen naar de Oekraïense grens gestuurd worden om dit vredesbastand te bewaken?”[3]

De helft (48%) van de Nederlanders is hier voor zonder daar voorwaarden bij te noemen, nog eens 20 procent staat er voor open onder voorwaarden. Veelgenoemde voorwaarden zijn dat andere Europese en NAVO-landen ook deelnemen, dat alleen militairen erheen zullen worden gestuurd die dat op vrijwillige basis doen en dat er veiligheidsgaranties zullen zijn. Een op drie (32%) is tegen.

Ook hier zien we de verdeeldheid onder PVV-kiezers. De helft (52%) wil dat ‘zeker niet’, de andere helft staat er (onder voorwaarden) voor open.

Figuur 3: Vindt u dan dat Nederland deel moet nemen en er dus ook Nederlandse militairen naar de Oekraïense grens gestuurd worden om dit vredesbestand te bewaken?
Basis: gehele steekproef (n=1.944)

Als oorlog een belangrijker thema wordt loopt PVV hoe dan ook risico

De PVV levert – ten opzichte van een jaar geleden – gestaag in onze zetelpeilingen. In februari 2024 stond de PVV op 49 zetels in onze peiling, een jaar later zijn dat er nog 34. Welke koers Wilders ook kiest, de kans dat de PVV meer zetels verliest is sterk aanwezig, zeker als Wilders blijft dralen.

Afhakende PVV-kiezers zeiden over het waarom van hun keuze dat de PVV onvoldoende klaarspeelt. “PVV roept veel, maar levert niks”. Daarbij komt dat de PVV het in sterke mate moet hebben van reuring omtrent immigratie en asiel en ook het belang daarvan zien we gestaag afnemen. In vergelijking met februari ’24 is het aandeel kiezers dat immigratie noemt als reden om op een partij te stemmen afgenomen: van 41 naar 29 procent. We zien enkele kwesties die met oorlog en vrede te maken hebben iets aan belang winnen, waaronder: de Europese Unie, defensie en de oorlogen in Oekraïne en Israël. Al zijn deze aandelen nu nog relatief klein.

En inzake Oekraïne saillant: voor het eerst zien we nu ook dat kiezers de PVV de rug toekeren vanwege zijn affiniteit met Trump en Poetin. Een kiezer die naar de BBB uitwijkt: “PVV (Wilders) is een grote bewonderaar van Trump / Musk. Deze zijn volgens mij een gevaar voor de wereldvrede. Deze moet je niet steunen maar moet je je van distantiëren. Zolang hij zich niet uitspreekt, wil ik er niet op stemmen.”

Naarmate de oorlog in Oekraïne een belangrijker thema wordt (en immigratie minder), zal het voor de PVV lastiger worden zich te profileren. Als Wilders zich blijft (of opnieuw zou) bekennen tot Trump en/of Poetin, met navenante geopolitieke standpunten, zal het de partij kiezers gaan kosten.

Hoewel dat wellicht ook zal gebeuren als hij zich bekent tot de ‘coalition of the willing’, is dat vanuit electoraal oogpunt een verstandiger koers. De (corona-) geschiedenis leert dat kiezers hun politieke leiders belonen als ze leiderschap tonen (zie Rutte en de winst van de VVD). En meer specifiek voor de PVV: de partij van Wilders werd beloond voor het beschermen van haar achterban.

Enerzijds, anderzijds

Enerzijds zijn de twee situaties (corona- en geopolitieke crisis) vergelijkbaar: het zijn beide externe crises, situaties die over ons heen komen, dat maakt het wellicht makkelijker om van standpunt te veranderen. Bovendien is de PVV van nu niet meer de PVV van 2021. De partij is nu de grootste regeringspartij en is ook verbreed sinds TK23, er zijn bijvoorbeeld rechtse VVD-ers bijgekomen. Dit geeft de PVV andere verantwoordelijkheden en mogelijkheden om de koers te verleggen. Kiezers zullen makkelijk meegaan met het heersende narratief van de ‘coalition of the willing’ en ‘we moeten nu iets doen om de Europese en Nederlandse burgers te beschermen.

Anderzijds zijn er duidelijke verschillen: corona was echt nieuw, iedereen was zoekend naar een houding t.a.v. de pandemie en beleid. Dat is met Rusland en Oekraïne niet het geval. Wilders heeft een lange geschiedenis van Poetin-knuffelen. Met uitzondering van – wederom – Baudet heeft Wilders het afgelopen decennium de meest pro-Russische houding aangenomen. Toen Rusland de Krim annexeerde was Wilders tegen sancties. En in 2018 bezocht Wilders Moskou nog, waar hij zich publiekelijk verzette tegen ‘Russofobie’ en zei dat Poetin gunstig afstak naast Westerse leiders[4]. Sinds de Russische inval in Oekraïne van drie jaar geleden waren van Wilders geen lofredes op het Kremlin meer te horen en lijkt hij een draai te hebben ingezet. Maar vaak halfslachtig of inconsistent. En als kiezers ergens niet tegen kunnen zijn het aarzelende, flipfloppende politici.

Het zal wel even duren voor een kritische houding van Wilders ten aanzien van Poetin en Trump geen opgetrokken wenkbrauwen meer veroorzaakt, toch is dit waarschijnlijk de beste strategie voor de PVV én Nederland. Een koers die Nederland binnen Europa beschermt tegen de Russische agressie. Zoals hij in 2020 zijn achterban tegen het coronavirus beschermde.

En, afgaand op de goed afgestelde kiezersantenne van Wilders, is dit waarschijnlijk ook wat hij zal doen.

1] NRC 4-3-‘25: “Wilders’ houding tegenover Rusland: laveren tussen toenadering zoeken en afstand houden”

[2] Trouw 16 januari 2021 https://www.trouw.nl/politiek/wilders-houdt-veilige-afstand-van-coronacomplotten-en-voert-als-vanouds-een-radicale-strijd-tegen-de-islam~b9ff81ac/

[3] Om het draagvlak voor deelname aan een Europese afschrikkingsmacht om een eventuele vredesakkoord tussen Oekraïne en Rusland te beschermen te meten legden we de volgende situatie voor:

• Er komt een vredesbestand tussen Oekraïne en Rusland
• Europese troepen gaan dat bestand daar bewaken
• Er wordt een beroep gedaan op alle Europese landen om troepen te leveren
• De Verenigde Staten doen daar niet aan mee

[4] NRC 5 april 2024. Wilders is niet pro-Poetin meer, maar zijn standpunt over Oekraïne blijft een vraagteken boven de formatie – NRC